Piramida Amenemhata III w Hawara to jeden z najbardziej fascynujących i jednocześnie zagadkowych zabytków starożytnego Egiptu. Choć dziś pozostałości tej budowli nie prezentują już swojej pierwotnej świetności, jej historia, architektura i opisy antycznych autorów czynią ją miejscem o dużej wartości naukowej i kulturowej. W artykule przedstawiam położenie piramidy, kontekst historyczny panowania Amenemhata III, budowę i strukturę tzw. Labiryntu, dzieje wykopalisk oraz najciekawsze znaleziska związane z tym kompleksem. Zwracam także uwagę na problemy konserwatorskie oraz znaczenie obiektu dla badań nad okresem Średniego Państwa.

Położenie i kontekst historyczny

Piramida znajduje się w rejonie oazy Fajum, przy wiosce Hawara, na zachód od delty Nilu. Lokalizacja ta nie jest przypadkowa: region Fajum był w czasach Amenemhata III jednym z głównych centrów gospodarczych i rolniczych Egiptu środkowego. Król XII dynastii, Amenemhat III, który panował w drugiej połowie II tysiąclecia p.n.e., prowadził liczne prace hydrotechniczne i rozwijał rolnictwo w Fajum, co zaowocowało znacznym wzrostem dobrobytu kraju.

Warto podkreślić, że Amenemhat III jest autorem dwóch monumentalnych projektów grobowych: jednej piramidy w Dahszurze (często nazywanej Czarną Piramidą) oraz drugiej — właśnie w Hawara. To rozproszenie miejsc pochówku i związanych z nimi kompleksów kultowych odzwierciedla zmienne plany budowlane i polityczne dworu oraz specyfikę terenu Fajum, który wymagał zastosowania innych rozwiązań konstrukcyjnych ze względu na wyższy poziom wód gruntowych i miększe podłoże.

Architektura piramidy i tajemniczy Labirynt

Ogólna konstrukcja

Piramida w Hawara dziś ma niewiele z pierwotnej formy, jednak badania archeologiczne i opisy źródeł starożytnych pozwalają na odtworzenie jej podstawowych cech. Trzon budowli wykonano z cegieł mułowych oraz kamiennych elementów, które w dużej mierze zostały potem zniszczone lub rozebrane w czasach późniejszych. Istniała oryginalna okładzina kamienna, a rdzeń konstrukcji został dostosowany do lokalnych warunków gruntowych. Wymiary pierwotne są przedmiotem rekonstrukcji, lecz badacze wskazują na stosunkowo solidną podstawę i znaczną wysokość — piramida mogła osiągać kilkadziesiąt metrów wysokości (szacunki często wskazują na około 58 metrów) przy długości boku podstawy rzędu stu kilku metrów.

System podziemny i zabezpieczenia

Wnętrze piramidy charakteryzowało się skomplikowanym układem korytarzy i komór, mających chronić grobowiec i jego wyposażenie. Droga do komory grobowej prowadziła przez kolejne zapadnie i systemy blokad, a część przejść została wykonana z granitu — materiału o dużej wytrzymałości. W konstrukcji zastosowano również elementy, które miały utrudniać działanie rabusiów, co jest typowe dla budownictwa królewskiego XII dynastii.

Labirynt — co opisały źródła klasyczne?

Najbardziej intrygującą częścią zespołu był tzw. Labirynt — rozległy kompleks przylegający do piramidy, pełniący funkcje administracyjne, kultowe i magazynowe. Antyczni autorzy, jak Herodot i Strabon, poświęcili mu wiele uwagi; Herodot twierdził, że łączył on w sobie setki sal i dziedzińców, a jego rozmieszczenie miało przewyższać dzieła budowlane Gizy. Choć opisy klasyków bywają przesadzone, wykopaliska potwierdziły, że kompleks był niezwykle rozbudowany i skomplikowany — składał się z sal, magazynów, komnat biurowych i pomieszczeń pomocniczych związanych z kultem zmarłego władcy.

Wykopaliska i najważniejsze odkrycia

Historia badań archeologicznych w Hawara zaczyna się na dobre w XIX wieku. Najważniejsze prace przeprowadził britański archeolog William Flinders Petrie w 1888–1889 roku. To właśnie dzięki jego systematycznym metodom dokumentacji i badania terenowe zyskały naukowe podstawy. Petrie odsłonił część podziemnej struktury piramidy i rolę zabudowań przylegających do niej.

• W trakcie wykopalisk odnaleziono ślady bogatego wyposażenia grobowego — choć wiele z przedmiotów zostało zrabowanych już w starożytności.
• Zespół przyniósł znaleziska pochodzące także z późniejszych okresów: cmentarzyska z epok grecko-rzymskiej, które dostarczyły słynnych portretów z Fajum oraz mumii i opakowań funeryjnych.
• Wiele artefaktów związanych z wykopaliskami Hawara znajduje się dziś w muzeach, w tym w kolekcjach uniwersyteckich Petriego oraz w Zjednoczonym Królestwie i Egipcie.

Ważnym rezultatem prac było udokumentowanie struktury Labiryntu oraz zrozumienie rozmieszczenia pomieszczeń magazynowych i administracyjnych, co pozwala lepiej ocenić rolę kompleksu w funkcjonowaniu królewskiego kultu i zaplecza gospodarczego.

Związek piramidy z Fajum i gospodarką regionu

Amenemhat III był jednym z władców XII dynastii, którzy szczególnie zaangażowali się w rozwój regionu Fajum. Inwestycje hydrotechniczne, regulacja systemów irygacyjnych oraz prace przy tzw. jeziorem Moeris (dawniej sztuczny zbiornik rozbudowany w epoce Średniego Państwa) umocniły znaczenie tego obszaru jako źródła żywności i bogactwa. Piramida w Hawara, wraz z rozległym kompleksem, była fizycznym i symbolicznym odzwierciedleniem tego znaczenia — stanowiła centrum kultu i administracji, która zarządzała zapasami i rytuałami na rzecz króla.

W otoczeniu piramidy rozwijała się nekropolia z grobami średnio- i późnookresowymi, a obecność nekropolii grecko-rzymskich dowodzi, że miejsce to pozostało ważne religijnie przez wiele stuleci.

Zagadki, degradacja i ochrona zabytku

Pomimo prac wykopaliskowych, wiele elementów piramidy i przyległego Labiryntu pozostaje nie w pełni zrozumianych. Przyczyny tego są różne:

• intensywna praca kamieniarzy i rabunek surowca w okresie starożytnym i średniowiecznym – wiele bloków skalnych zostało wywiezionych i użytych do budowy w innych rejonach;
• podłoże Fajum, wysokie wody gruntowe i erozja, które osłabiły strukturę budowli;
• ograniczone i przerywane prace archeologiczne w XX i XXI wieku, które nie zawsze pozwalały na kompleksowe zabezpieczenie i restaurację zabytku.

Współczesne prace konserwatorskie koncentrują się na dokumentacji, stabilizacji istniejących murów oraz ochronie terenu przed rolnictwem i rozwojem zabudowy. Z uwagi na znaczenie historyczne obiektu, działania te są istotne dla przyszłych badań nad okresem Średniego Państwa.

Znaczenie naukowe i kulturowe

Piramida Amenemhata III w Hawara jest cenna z kilku powodów. Po pierwsze, dostarcza informacji o ewolucji form grobowych w okresie Średniego Państwa — pokazuje adaptację technik budowlanych do trudniejszych warunków gruntowych. Po drugie, kompleks Labiryntu jest rzadkim przykładem rozbudowanego zaplecza administracyjno-kultowego przy grobowcu królewskim, co rzuca światło na organizację gospodarki i kultu królewskiego. Po trzecie, ciągłość użytkowania tego miejsca aż do epok grecko-rzymskich pozwala badać przemiany religijne, praktyki pogrzebowe i kontakty kulturowe na przestrzeni tysiącleci.

Warto też zwrócić uwagę na fakt, że wiele ważnych zabytków związanych z Hawara trafiło do muzeów poza Egiptem — to powoduje, że pełne zrozumienie kontekstu wymaga integracji znalezisk rozproszonych po różnych kolekcjach muzealnych.

Dostępność i turystyka

Obecnie pozostałości piramidy w Hawara są dostępne dla odwiedzających, ale nie są tak masowo odwiedzane jak piramidy w Gizie. Dla osób zainteresowanych historią Średniego Państwa i pracami archeologicznymi region Fajum oferuje dodatkowe atrakcje: pozostałości osad, nekropolie rzymskie z portretami mumijnymi oraz inne pyramidalne konstrukcje, jak np. piramida Szeszeptego II w Lahun (Kahun), która leży w niedalekiej odległości. Odwiedziny w Hawara warto łączyć z eksploracją krajobrazu Fajum i lokalnych muzeów, gdzie przechowywane są znalezione w regionie artefakty.

Podsumowanie

Piramida Amenemhata III w Hawara to zabytek łączący znaczenie architektoniczne, historyczne i archeologiczne. Jego funkcja wykraczała poza rolę zwykłego grobowca — był elementem rozległego kompleksu, który zarządzał kultem królewskim i gospodarką regionu Fajum. Opisy antycznych autorów oraz prace wykopaliskowe, w tym te prowadzone przez Williama Flindersa Petrie, uczyniły z Hawara miejsce ważne dla badań nad okresem Średniego Państwa. Pomimo zniszczeń i strat materiałowych, nadal jest to miejsce obfitujące w pytania naukowe i potencjał badawczy, a jednocześnie cenny element dziedzictwa kulturowego Egiptu.